منار جام یکی از شهکار های زیبا و پر شکوه عصر زمامداری غوری ها است که به دستور سلطان غیاث الدین محمد بن سام غوری و با زحمت و همت معماران در قلب کوهساران شامخ غور اعمار گردیده است. نام سلطان در سه جای کتیبه این منار بطور واضع ذکر شده و نام مهند آن غلی است.
محلی را که منار جام در آنجا بنا یافته قریه جام گویند که در 40 کیلومتری شمال شهرک و 65 کیلومتری شمال شرق چشت موقعیت دارد و دریای هریرود از کناره شمال این منار میگذرد. به قول بعضی از مورخین فیروز کوه پایتخت شاهان غوری در همین محل قرار داشته است همچنین از گفته مورخین بویژه المنهاج سراج جوزجانی مولف طبقات ناصری چنین پیداست که در فیروز کوه مسجد جامه بزرگی نیز بوده است که زمانی به اثر سیلاب شدید تخریب و نابود گردیده است
.
از نوشته های منهاج السراج جوزجانی به درستی معلوم نمیشود که منار جام منار مسجد جامع فیروز کوه بوده است یاخیر؟ ولی میدانیم که منار در عالم اسلام و کشور های اسلامی معمولا به منظور های مختلف اعمار میگشته گاهی به متظور اذان و جای موذن که باید نقطه رفعی میبود در یک کنج مسجد اعمار میگردید. گاهی بمنظور افتخار و پیروزی سلطان یا امیری بگونه یادگار و نشانه پیروزی ساخته میشد و زمانی هم به مقصد رهمنمایی کاروانهای مسافرین و پیدا شدن سمت و جهت و اهداف دیگر منار آباد میگردید.
به همین سبب میان دانشمندان و مورخن پیرامون اعمار منار جام اختلاف نظر وجود دارد چه اگر پذیرفته شود که منار جام زمانی منار مسجد جامع فیروز کوه در همین محل بوده در این صورت جای کافی برای شهر فیروز کوه در این محل تنگ و کوهستانی بنظر نمیرسد.
و اگر نظر آن عده مورخین تایید شود که گویند منار جام نشانه یادگاری از فتوحات سلطان غیاث الدین غوری بوده در این صورت دلایل برخی از نویسندگان دیگر جلب توجه مینماید که چگونه و چرا این یادگار مهم با آن همه زحمت در چنین محل دور افتاده و پنهان از نظر ها یعنی در دره تنگ و باریک بنا گردیده است.
البته تایید و یا تردید این نظریات نا همگون ایجاب تحقیقات مزید باستان شناسی
میکند.
سال اعمار منار جام معلوم نیست ولی واضح است که در سالهای اول سلطنت غیاث الدین محمد بن سام غوری بنا گردیده است منار جام که تقریبا 64 متر ارتفاع دارد از خشت و ساروچ اعمار گردیده اشکال و تزیینات برجسته و خطوط کوفی آن نیز از تراش خشت پخته ایجاد شده است.
در خطوط کوفی آن که در کمر بند فوقانی منار است نام سلطان غیاث الدین بن سام غوری بحیث بنا کننده منار جام بدرستی و وضاحت خوانده میشود.
قاعده دایروی منار بر مسند هشت کنجه (هشت ضلعی) بنا یافته قطر آن 10 متر می باشد. احمد علی کهزاد قسمت پایین منار را از قاعده هشت ضلعی تا برنده اول بر یاد داشت خود مختصر داده مینویسد که این قسمت در حدود 35 متر ارتفاع دارد هر ضلع قاعده منار در حدود 4 متر طول دارد به این حساب قرار تخمین وی طول اضلاع آن در حدود 32 متر خواهد بود به قول او تزیینات منار از ه متفاوت است و این اختلاف زیبایی منار را دو چند کرده است.
مجله (مارگ چاپ بمبی) راجع به منار جام شرح مختصری دارد و در مورد وضعیت ظاهری منار مذکور مطالبی جالبی داشته مینویسد:
در منار غور تزیینات وسیعا پیچیده بوده و شامل دیزاین های هندسی از سفال های شفاف گچ و خشت میباشد که از نزدیک قاعده منار تا نیمه بالایی آن امتداد دارد و با گیل سطوح خشت هموار کنده کاری شده و علاوه میدارد که جزییات ارزشمند منار جام یک پدیده چشمگیر در قلب یک سر زمین بیابانی می باشد.
در نتیجت از روی اقوالی که زکر یافت نمایان میگردد که منار جام از دیدگاه ساختمان عالی هنر معماری و دیزاین خود و نیز از نگاه استحکام و پایداری اش یک اثر بی نظیر و پر ارج بوده و از غنایم هنر معماری کشور بشما میرود.
منار به حصه اندرون خود راه دارد که توسط زینه های مار پیچ بر فراز آن میتوان بالا رفت و طوریکه از بیرون هم معلوم میشود سه طبقه دارد.
سر گاه آخرین طبقه آن گنبدی زیبا و نوک تیز نوشته شده که از این گنبد دریچه های به اطراف باز است.
دریای هریرود که از منار آن میگذرد ساحل چپ و جنوبی آن اندکی بر تهداب منار صدمه رانده است.
از این سبب منار به حد دو دریچه به طرف دریا انحراف پیدا کرده است.
طویکه قبلا ذکر شد منار جام از نگاه هنر معماری یکی از شهکار های معماری اصیل کشور ما افغانستان است و بعد از قطب منار دهلی بزرگترین منار از یادگار های تمدن اسلامی بشمار میرود.
هنر شتاسان بدین باور اند که معماران هندی در عثر قطب الدین ایبک قطب منار دهلی را با تقلید از هنر معماری که در منار جام به کار رفته بنا کرده اند.
با این تفاوت که منار جام از خشت ساروچ و گچ و قطب منار دهلی از سنگهای سرخ معابد اعمار گردیده است.
